El monacato dúplice altomedieval

Cuando se piensa en monasterios viene a nuestra mente la idea de un lugar habitado por una comunidad religiosa masculina o femenina. Pero existió en la Alta Edad Media un tipo de régimen monástico en el que religiosos de ambos sexos vivían en comunidad, el denominado monacato dúplice. Éste se desarrolló en época visigoda y, aunque se dieron ejemplos de este tipo de cenobios en todos los territorios cristianos, fue en la Península Ibérica donde conoció mayor difusión, prolongando su existencia hasta comienzos del siglo XII.
Algunos monasterios dúplices podrían tener su origen en la práctica de la tuitio de los monasterios femeninos, que consistía en el gobierno y la protección de las comunidades de monjas por parte de una comunidad masculina. Esta práctica fue regulada el 13 de noviembre de 619 en el Concilio Hispalense II, presidido por Isidoro de Sevilla (+ 636), concretamente en su canon XI. Según este sínodo, la tutela de la congregación femenina sería ejercida por un único religioso, pero en la práctica se hacían acompañar de un pequeño grupo de monjes para ayudarlo en sus funciones. Así, en el capítulo XVI de la Regula Communis, atribuida a Fructuoso de Braga (+ 665), ya aparece regulada esta cohabitación. Aunque no en todos los casos esta tuitio daría lugar a cenobios dúplices, sí pudo favorecer la transformación de muchas de estas comunidades.
Dúplices desde su fundación eran los monasterios familiares, pues acogían a los miembros de ambos sexos de las familias aristocráticas fundadoras de dichos cenobios. ¿Qué motivos llevaban a los nobles altomedievales a fundar un monasterio? Estar hablando de instituciones religiosas puede llevar a pensar, en un primer momento, en razones de tipo espiritual, pero realmente tuvieron más peso otras más “terrenales”, de índole socio-económico.
En primer lugar, con la creación de cenobios, sus fundadores trataban de escapar a la jurisdicción episcopal y aprovecharse de los beneficios económicos con que disfrutaban los monasterios, fruto de la legislación eclesiástica.
En segundo lugar, en la Alta Edad Media la nobleza carecía de un “status” jurídico mediante el cual pudiera transmitir su condición social a los descendientes, no existía pues el concepto social de linaje. De este modo, será la herencia el factor que permita conservar dicha condición social, y, dentro de ella, el patrimonio será el factor primordial en su configuración como clase dominante. La Lex Visigothorum establecía el funcionamiento de la herencia, imponiendo una transmisión de padres a hijos que contemplaba las cuatro quintas partes de los bienes de los progenitores, de manera equitativa, sin distinción de sexos o edades, disponiendo los padres de la parte restante a su antojo; si bien generalmente la donaban a un monasterio pro remedio animae. Para evitar la disminución del patrimonio familiar, que era esencial para conservar su condición social, estas donaciones recaían en los monasterios fundados por estos nobles sobre los cuales ejercían cierto control. Se advierte, de este modo, como muchos monasterios familiares fueron fundados para conservar la unidad patrimonial de la familia.
En tercer y último lugar, el monasterio puede tener también una función estratégica: los nobles altomedievales no tenían una residencia fija, por lo que el monasterio podría funcionar como centro gestor de la explotación de sus propiedades y punto de encuentro y convivencia para el grupo familiar.
Fructuoso de Braga intentó regular este tipo de monasterios familiares, para lo que dispuso, en el capítulo VI de la ya mencionada Regula Communis, la recepción conjunta de familias enteras en los monasterios, en calidad de hospites estables y sometidos a la autoridad del abad. Pero esta solución tuvo unos efectos contrarios a los deseados por el santo bracarense pues, lejos de limitar la aparición de monasterios familiares, favoreció su proliferación a lo largo de la Alta Edad Media.
A esta multiplicación también contribuyó, ya en el siglo IX, la renovación de la sensibilidad religiosa experimentada en todo el Occidente cristiano y en el Noroeste peninsular en particular, fruto de la inventio del sepulcro del apóstol Santiago en Compostela entre 820-830. Este clima de renovada espiritualidad dió lugar a un movimiento de cenobitismo repoblador encuadrado dentro de la política repobladora impulsada por la monarquía asturiana.
El monacato dúplice conoció su ocaso a comienzos del siglo XII, cuando el papa Pascual II (1050-1118), en una carta dirigida al obispo compostelano Diego Gelmírez (1069-1149), critica la existencia de este tipo de monasterios en Galicia e le insta a que les ponga fin, tal como recoge la Historia Compostelana: “Y es del todo inconveniente que en vuestra propia región vivan monjes con monjas, según hemos oído, y para cortar esto esté al acecho tu experiencia para que, los que están juntos, sean separados en habitaciones alejadas, según parezca mejor a tu opinión y al consejo de hombres religiosos, y no se perpetúe esta costumbre para siempre” (Traducción de Emma Falque Rey). A partir de este momento los cenobios dúplices irán desapareciendo, transformándose en la mayoría de los casos en comunidades de un solo sexo regidas por la Regla Benedictina. 

Apéndice documental
1
619, noviembre, 13. Sevilla.
Canon XI del Concilio Hispalense II.
Publicado en www.pseudoisidor.mgh.de por Karl-Georg Schon.

Undecima actione consensu communi decrevimus, ut monasteria virginum in provincia Betica monachorum administratione ac praesidio gubernentur. Tunc enim salubria Christo dicatis virginibus probamus, quando eis patres spiritales eligimus, quorum non solum gubernaculis tueri, sed etiam doctrinis aedificari possint, ea tamen circa monachos cautela servata, ut remoti ab earum familiaritate nec usque ad vestibulum habeant accedendi familiare permissum, sed neque abbatem vel eum, qui praeficitur, extra eam, quae praeest, loqui virginibus Christi aliquid, quod ad institutionem horum pertineat, licebit nec cum ea sola, quae praeest, frequenter eis loqui oportet, sed sub testimonio duarum vel trium sororum, ita ut rara sit accessio et brevis omnino locutio. Absit enim, ut monachos, quod etiam dictu nefas est, Christi virginibus familiares esse velimus, sed iuxta quod iussa regularum vel canonum admonent, longe discretos atque seiunctos, eorum tantum easdem gubernaculis deputamus, constituentes, ut unus monachorum probatissimus eligatur, cuius curae sit praedia eorum rustica vel urbana intendere, fabricas exstruere vel, si quid aliud est ad necessitatem monasterii providere, ut Christi famulae pro animae suae tantum utilitate sollicitae solis divinis cultibus operibusque suis inserviant. Sane is, qui ab abbate praeponitur, iudicio sui episcopi comprobetur. Vestes autem illae hisdem faciant, a quibus tuitionem exspectant, ab isdem denuo, ut praedictum est, laborum fructus et procurationis suffragium recepturae. Si qui autem monasteriorum hanc ordinationem aut contempserint aut  qualibet inertiae dissolutione neglexerint, sciant, quod eorum temeritas atque superbia excommunicationis sit plectenda censura.
2
Siglo VII, segunda mitad.
Capítulo XVI de la Regula Communis: Quales fratres debeant cum sororibus uno in Monasterio habitare.
Publicado en HOLSTENIUS, Lucas: Codex Regularum monasticarum, Augsburg, 1759, p. 216.

In Monasterio puellarum procul a cella Monachos habitare mandamus: tales praebeantur pauci et perfecti, ita ut de pluribus probati eligantur, qui et de aliquando tempore pene in Monasterio senuerunt; quos semper castitatis vita commendavit, et criminalia delicta foras Ecclesiam excommunicatos stare non fecit. Tales ergo in Monasterio puellarum habitare debeant, qui et eis aliquid carpentarii ministerium facient, et advenientibus fratribus hospitium debeant praeparare; et super utrosque sexus juniores, quasi vasorum fiant custodes. Nullam licentiam evagandi habeant sorores, et absque benedictione Abbatis deinceps cum viris osculandi aut loquendi occasionem penitus non requirant, quod si aliter fecerint, regulae subjaceant.
3
Siglo VII, segunda mitad.
Apartado XIX, Título II, Libro IV de la Lex Visigothorum.
Publicado en ZEUMER, Karl: Leges Visigothorum, Hannover, 1902, pp. 188-189.

Divini principatus quodam modo peragimus vicem, quum necdum genitis misericordie porrigimus opem. Ideoque cum vir, preventus sorte fatali, fetu gravidam cum filiis relinquid uxorem, eum, qui nascetur, postmodum cum ceteris, qui nati sunt, fieri censemus heredem. Quod si nusquam forte reliquerit subolem et suam quibuslibet donaverit facultatem, quarta rerum portio eis dividenda servetur; tres vero, que supersunt, postumus absque dubio sortietur. Quod si vir et uxor in coniugo positi, antequam filios habeant, invicem sibi unus in alterius nomine de facultate propria donationis faciant scripturam, et post huius testationis ordinem filios talibus habere contingat, talis parentum testatio, si filii ipsi supprestes extiterint, omnino non valeat; sed, ex toto huius tam indiscrete ordinationis voluntate disrupta, debitam sibi omnem parentum facultatem filii capiant et adsumant, de quinta tantum parte parentibus, si aliquid inde testasse contigerit, potestate concessa. Ceterum si unus ex ambobus, id est vir aut uxor, antequam unius copule societatem adirent, quicumque ex ambobus in alterius nomine scripturam de rebus suis probatus fuerit conscripsisse, omni vigore valitura persistat; et talis testatio per eorum vocem, qui postea ex illis nati fuerint, non erit ullo modo convellenda.
4
Siglo VII, segunda mitad.
Capítulo VI de la Regula Communis: Qualiter debeant viri cum uxoribus ac filiis absque periculo vivere in Monasterio.
Publicado en HOLSTENIUS, Lucas: Codex Regularum monasticarum, Augsburg, 1759, p. 211.

Cum venerit quisquam cum uxore vel filiis parvulis, id est, infra septem annos, placuit sanctae communi Regulae, ut tam parentes, quam filii in potestatem se tradant Abbatis, qui et ipse Abbas omni sollicitudine quid observare debeant rationabiliter eis disponat. Primum nullam corporis sui potestatem habeant, neque de cibo aut indumento recogitent; neque facultates aut villulas, quas semel reliquerunt, ulterius possidere praesumant: sed tanquam hospites et peregrini subjecti in Monasterio vivant; et neque parentes sollicite sint pro filiis, neque filii pro parentibus. Neque communem confabulationem habeant, excepto si non auctoritas Prioris praeceperit. Illos tamen parvulos, quos adhuc in crepundia videmus tenerculos, propter misericordiam concessam habeant licentiam, quando voluerint ad patrem, aut matrem pergant: ne fortasse parentes pro ipsis in vitio murmurationis cadant; qui solet pro eis grandis in Monasterio murmuratio evenire. Sed inter utrosque foveantur, quousque quantulumcumque Regulam cognoscant, et semper instruantur; ut sive sint pueri, sive puellae, Monasterio provocentur ubi habitate futuri erunt. Et qualiter ipsi infantes in Monasterio nutriantur, planam ostendimus viam, si Dominus dederit commeatum. Eligatur Cellarius bonae patientiae probatus, quem communis elegerit collatio, et ab omni excusetur Monasterii servitio, et coquinae officio, ita ut semper cellarium teneat, propter ipsos parvulos, senes, infirmos, vel hospites. Et si major fuerit Congregatio, junior ei detur pro ipso servitio discurrendo; qualiter ipsi infantes ab ipsius imperio ad horas congruas copulentur, et accipiant alimentum. A sancto Pascha usque octavo Kalendas Octobris manducent per singulos dies quatuor vices. Ab octavo Kalendas Octobris usque ad Kalendas Decembris tres vices, a Kalendis Decembribus usque ad sanctum Pascha in potestate sit ipsius Cellarii. Caeterum vero sic instruantur, ut absque benedictione et imperio nihil in ore suo mittere debeant: qui et ipsi infantes suum habeant Decanum, qui plus de eis intelligit, ut Regulam super eos observet; et ab eo semper admoneantur, ne aliquid absque Regula faciant, aut loquantur; aut certe in mendacio, furto, vel perjurio deprehendantur. Quod si in aliquo, quae diximus, deprehensi fuerint, continuo ab ipso suo Decano virga emendentur. Et ipse Cellarius eis pedes et vestimenta lavet; et qualiter in sanctitate proficiant, cum omni intentione edoceat: ut a Domino plenam remunerationem accipiat, et veritatis praecepta dicentis audiat, qui ait: Sinite parvulos venire ad me, ne prohibeatis eos i talium enim est regnum caelorum.
5
1102. Letrán.
El papa Pascual II aconseja al obispo Gelmírez sobre el nombramiento de cardenales y le insta a poner fin a los monasterios dúplices.
Historia Compostellana, I, XIII.
Publicado en FLÓREZ, Henrique: España Sagrada. Tomo XX. Historia Compostelana, Madrid, 1792, pp. 33-34.

P. Episcopus servus servorum Dei venerabili fratri D. Compostellano Episcopo. Salutem et Apostolicam benedictionem.
Ecclesiam quam regendam disponente Domino suscepisti iam diu etiam cum Pastorem habere videretur, Pastoris solatio caruit. Idcirco strenuitati tuae vigilantius insistendum est, ut in ea rite omnia juxta normam Sedis Apostolicae disponantur. Cardinales in Ecclesia tua Presbyteros, seu Diaconos tales constitue, qui digne valeant commissa sibi Ecclesiastici regiminis onera sustinere. Porro quae Presbyterorum intersunt Presbyteris, quae Diaconorum Diaconibus committantur, ut in aliena stipendia nullus obrepat. Si qui sane ante Romanae legis susceptionem, secundum communem patriae consuetudinem, conjugia contraxerunt, natos ex eis filios, nec a saeculari, nec ab Ecclesiastica dignitate repellimus. Illud omnino incongruum est, quod per regionem vestram Monachos cum Sanctimonialibus habitare audimus, ad quod resecandum experientia tua immineat, ut et qui in praesentiarum simul sunt, divisis longe habitaculis separentur, prout arbitrio tuo et religiosorum virorum consilio melius visum fuerit; nec in posterum consuetudo huiusmodi praesumatur.

No hay comentarios:

Publicar un comentario